Azərbaycanda liberal və yeni ideyalar tez-tez “utopist” və ya “mükəmməlçi” damğası ilə rədd edilir. Əgər kimsə mövcud sosial və siyasi problemlərə yeni həll yolları təklif edərsə, bu təkliflər çox vaxt “realist olmayan” və ya “insan təbiətinə zidd” kimi qiymətləndirilir. Amma utopiyalar həqiqətən də bizim cəmiyyətimiz üçün faydasızdır və ya təhlükəlidir? Bu məqalədə utopiyaların nə olduğunu və niyə vacib olduğunu araşdıracağam.
Utopiya sözü 1516-cı ildə Tomas Mor tərəfindən yaradılıb. O, yunan sözlərini birləşdirərək “olmayan yer” mənasını verən bir termin düzəltdi. Lakin bu söz eyni zamanda “yaxşı yer” mənasını da daşıyırdı. Bu, utopiyaların mahiyyətini əks etdirir – onlar həm mövcud olmayan, həm də daha yaxşı olan yerləri təsvir edirlər. Utopiyaşünas L. T. Sargent isə utopiyaları “sosial yuxugörmə” kimi təsvir edir. Bu o deməkdir ki, utopiyalar insanların həyatlarını necə təşkil edə biləcəyi haqqında xəyallar və düşüncələrdir. Bu xəyallar mövcud cəmiyyətdən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənən bir dünya təsvir edirlər.
Utopiyalara qarşı tənqidləri təxminən iki qrupa bölmək mümkündür. Birinci qrup tənqidçilər hesab edirlər ki, utopiyalar sadəlövh və realist olmayan fikirlərdən ibarətdir. Onların fikrincə, cəmiyyəti inkişaf etdirmək üçün “reallıq”dan yapışmalıyıq, xəyallardan yox. İkinci qrup tənqidçilər isə utopiyaları təhlükəli hesab edirlər. Onlar iddia edirlər ki, utopiyalar tətbiq edildikdə, nəticə zorakılıq və totalitarizm olur. Bu tənqidçilər kommunizm, faşizm və nasizmi misal göstərirlər və deyirlər ki, bu ideologiyaların hər birinin təməlində bir utopiya durur. Filosof Karl Popper utopiyaları “təhlükəli və məhvedici” adlandırırdı. O inanırdı ki, utopiyalar son nəticədə özünü məhv edir və zorakılığa gətirib çıxarır. Yəni utopiyalar “mükəmməl” və “dəyişməz” cəmiyyətlər yaratmağa çalışırlar və bu da doqmatizmə və zorakılığa səbəb olur.
Lakin bu tənqidlər utopiyaların həqiqi mahiyyətini anlamır. Utopiyaları araşdırsaq, görərik ki, onlar “mükəmməl” və ya “dəyişməz” cəmiyyətlər qurmaq deyil, sadəcə alternativ və daha yaxşı cəmiyyətlər təsvir etməkdir. Utopiyalar həmişə inkişafa və dəyişikliyə açıqdırlar. Məsələn, H.G. Uelsin “Tanrı Kimi İnsanlar” əsərində təsvir olunan utopiya dəyişən və dinamik bir yerdir. Əsərin qəhrəmanı əvvəlcə utopiyada hər şeyin mükəmməl və sabit olacağını düşünür, lakin sonra onun daim inkişafda olduğunu görüb təəccüblənir.
Utopiyalar insan təbiəti haqqında da sadəlövh fikirlərə sahib deyillər. Onlar insanların daxilən nə mükəmməl, nə də pis olduğunu hesab edirlər. Əksər utopistlər inanırlar ki, insanlar öz ətraf mühitləri tərəfindən formalaşırlar. Bu fikir ingilis filosofu Con Lokun “insan beyni ağ kağız kimidir” ideyasına və fransız filosof Russonun “insan təbiətcə yaxşıdır, lakin cəmiyyət tərəfindən korlanır” fikirlərinə əsaslanır. Utopist əsərlərdə cinayət və cəza sistemlərinin mövcudluğu da göstərir ki, utopistlər insan mükəmməlliyinə inanmırlar. Məsələn, Eduard Bellaminin “Geriyə Baxış” əsərində cinayətkarlar xəstə insanlar kimi müalicə alırlar. A.P. Rasselin “Sub-Coelum” əsərində isə polis sistemi və ictimai nəzarət mövcuddur. Bu, utopistlərin insanların nəzarət olmadan mükəmməl davranacaqlarına inanmadıqlarını göstərir.
Utopiyaların ən böyük faydası odur ki, onlar bizə mövcud cəmiyyətimizdəki problemləri və çatışmazlıqları görmək imkanı verirlər. Biz öz cəmiyyətimizdə böyüdüyümüz üçün çox vaxt onun qüsurlarını görmürük. Utopiyalar bizə fərqli, alternativ bir dünya təqdim edərək, bizim dünyamızdakı ziddiyyətləri və qüsurları aşkar etməyə kömək edirlər. Utopiyalar olmadan biz tarixin gedişatını formalaşdırmaq və başa düşmək qabiliyyətimizi itirərik.
Utopiyalardan qorxmaq və ya onları lağa qoymaq yerinə, onların bizə təklif etdiyi alternativ baxışları qiymətləndirməliyik. Məsələn, bir nəfər “fərdlər cins, din, etnik mənsubiyyət və sosial status zəminində ayrı-seçkiliyə məruz qalmamalıdır” dedikdə, biz onu dərhal “utopist” damğası ilə rədd etməməliyik. Əvəzində, bu məqsədlərin əldə edilməsinin mümkün olub-olmadığını və bunun üçün nə etməli olduğumuzu düşünməliyik. Utopiyalar bizim xəyallarımızdır və onlarsız biz daha yaxşı dünya qurmaq üçün bir model, bir hədəf təsəvvür edə bilmərik. Utopiyalar bizim üfüqə bənzəyirlər – onlara heç vaxt çata bilməsək də, onlar bizə daima daha yaxşı bir yerin mövcud ola biləcəyini xatırladırlar.
Utopiyalar bizə cəmiyyətimizdəki problemləri görmək, alternativ həll yolları düşünmək və gələcəyə ümidlə baxmaq imkanı verirlər. Onlar bizi status-kvonu sorğulamağa və daha yaxşı bir dünya üçün çalışmağa təşviq edirlər. Bu səbəbdən, utopiyalar sadəcə xəyal deyil, sosial inkişafın və tərəqqinin vacib hissəsidir.